شیمی‌درمانی یکی از روش‌های اصلی در درمان بسیاری از سرطان‌ها است که با استفاده از داروهای خاص، سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد یا رشد آنها را کند می‌کند. اما این روش درمانی می تواند عوارضی نیز به دنبال داشته باشد عوارض شیمی‌درمانی بسته به نوع داروها، دوز مصرفی و شرایط فردی بیمار می‌تواند کوتاه‌مدت یا بلندمدت باشد. آگاهی از این عوارض و راهکارهای کنترل این عوارض می‌تواند به بیماران کمک کند تا دوران درمان را راحت تر پشت سر بگذارند. در این مقاله، به بررسی عوارض شیمی‌درمانی، دلایل بروز آنها و روش‌های مدیریت و کاهش این عوارض خواهیم پرداخت.
علت ایجاد عوارض شیمی‌درمانی
شیمی‌درمانی با هدف از بین بردن سلول‌های سرطانی یا مهار رشد آنها انجام می‌شود، اما داروهای شیمی‌درمانی نمی‌توانند بین سلول‌های سرطانی و سلول‌های سالم تمایز قائل شوند. به همین دلیل، سلول‌های سالمی که رشد سریعی دارند نیز تحت تاثیر این داروها قرار می‌گیرند که این مسئله باعث ایجاد عوارض جانبی مختلف می‌شود. در ادامه به مهمترین دلایل ایجاد عوارض در دوران شیمی درمانی اشاره خواهیم کرد:
تأثیر بر سلول‌های سالم با رشد سریع: سلول‌هایی که رشد سریعی دارند، بیشتر در معرض آسیب ناشی از شیمی‌درمانی قرار می‌گیرند. این سلول‌ها شامل:سلول‌های مغز استخوان،سلول‌های دستگاه گوارش،سلول‌های فولیکول مو و سلول‌های پوست و غدد مخاطی هستند.
تأثیر بر سیستم ایمنی و مغز استخوان: شیمی‌درمانی می‌تواند عملکرد مغز استخوان را سرکوب کند و باعث کاهش تولید گلبول‌های سفید، قرمز و پلاکت‌ها شود.در نتیجه خطر عفونت‌ها،بروز کم‌خونی و ضعف، کبودی و خونریزی آسان به دنبال خواهد داشت.
تأثیر بر سیستم عصبی و مغز: برخی از داروهای شیمی‌درمانی می‌توانند بر عملکرد اعصاب تأثیر بگذارند و باعث عوارضی مانند: نوروپاتی محیطی و مشکلات شناختی و تمرکز شوند.
تأثیر بر هورمون‌ها و غدد بدن: شیمی‌درمانی می‌تواند باعث تغییرات هورمونی شود که در برخی موارد منجر به:اختلالات قاعدگی یا یائسگی زودرس در زنان و کاهش سطح تستوسترون و مشکلات باروری در مردان شود.
بیشتر بخوانید: مراقبت های بعد از شیمی درمانی
عوارض شایع شیمی‌درمانی
عوارض شیمی‌درمانی به نوع داروی شیمی‌درمانی، دوز مصرفی و شرایط فردی بیمار بستگی دارد. در ادامه، شایع‌ترین عوارض شیمی‌درمانی را بیان خواهیم کرد:
خستگی و ضعف شدید: یکی از رایج‌ترین عوارض که می‌تواند روزها یا هفته‌ها ادامه داشته باشد که ناشی از کم‌خونی، تاثیر داروها بر متابولیسم بدن و تغییرات در سیستم ایمنی است. استراحت کافی، تغذیه مناسب و فعالیت بدنی سبک می‌تواند به کاهش آن کمک کند.
ریزش مو: شیمی‌درمانی به فولیکول‌های مو آسیب می‌زند که باعث ریزش مو در سر، ابروها و مژه‌ها می‌شود. معمولاً چند هفته پس از شروع درمان آغاز شده و پس از پایان دوره درمان، موها دوباره رشد می‌کنند.
مشکلات گوارشی (تهوع، استفراغ، اسهال یا یبوست): داروهای شیمی‌درمانی می‌توانند به پوشش داخلی دستگاه گوارش آسیب بزنند. تهوع و استفراغ از شایع‌ترین عوارض که می‌توان با داروهای ضد تهوع آن را کنترل کرد. همچنین اسهال یا یبوست ناشی از تاثیر داروها بر عملکرد روده که با رژیم غذایی مناسب و مصرف مایعات قابل مدیریت است.
کاهش گلبول‌های سفید و افزایش خطر عفونت: داروهای شیمی‌درمانی مغز استخوان را سرکوب کرده و تعداد گلبول‌های سفید کاهش می‌یابد.این موضوع باعث ضعیف شدن سیستم ایمنی و افزایش خطر عفونت‌های شدید می‌شود. شستن مرتب دست‌ها، پرهیز از مکان‌های شلوغ و رعایت بهداشت مواد غذایی ضروری است.
کم‌خونی و احساس ضعف: کاهش گلبول‌های قرمز منجر به کم‌خونی، خستگی شدید و رنگ‌پریدگی می‌شود. مصرف غذاهای غنی از آهن و در صورت نیاز، تزریق خون یا مکمل‌های آهن می‌تواند کمک‌کننده باشد.
مشکلات عصبی و شناختی: برخی بیماران مشکلات حافظه، عدم تمرکز و کاهش سرعت پردازش اطلاعات را تجربه می‌کنند. این عارضه ممکن است موقتی یا طولانی‌مدت باشد و مدیریت استرس، خواب کافی و تمرین‌های ذهنی می‌توانند به بهبود آن کمک کنند.
تغییرات پوستی و ناخن‌ها: خشکی پوست، خارش، تیره شدن رنگ پوست و شکنندگی ناخن‌ها از جمله عوارض شیمی‌درمانی است. استفاده از کرم‌های مرطوب‌کننده و پرهیز از قرارگیری طولانی‌مدت در معرض آفتاب توصیه می‌شود.
کاهش اشتها و تغییر در حس چشایی: برخی بیماران کاهش اشتها، حالت فلزی در دهان یا تغییر در طعم غذاها را تجربه می‌کنند. مصرف وعده‌های کوچک اما مقوی و نوشیدن مایعات کافی می‌تواند به بهبود این وضعیت کمک کند.
مشکلات هورمونی و باروری: در زنان، اختلالات قاعدگی یا یائسگی زودرس ممکن است رخ دهد. در مردان، کاهش سطح تستوسترون و کاهش تعداد اسپرم‌ها می‌تواند بر باروری تاثیر بگذارد. قبل از شروع درمان، در صورت تمایل به فرزندآوری، می‌توان گزینه‌هایی مانند فریز تخمک یا اسپرم را بررسی کرد.
درد و حساسیت عضلانی و مفصلی: برخی داروهای شیمی‌درمانی باعث درد عضلات و مفاصل می‌شوند. ورزش‌های سبک، ماساژ و داروهای مسکن با نظر پزشک می‌توانند به کاهش درد کمک کنند.
بیشتر بخوانید: شیمی درمانی در سرطان سینه
عوارض شیمی‌درمانی از جلسه چندم شروع می‌شود؟
عوارض شیمی‌درمانی معمولاً پس از چند روز یا هفته از شروع درمان شروع می‌شوند، اما زمان دقیق بروز آنها به نوع داروها، دوز مصرفی و وضعیت فردی بیمار بستگی دارد. در ادامه، زمان تقریبی بروز برخی از عوارض شیمی‌درمانی بررسی شده است:
📌 تهوع و استفراغ معمولاً از روزهای اول تا سوم درمان شروع می‌شوند و در برخی بیماران ممکن است پس از هر جلسه درمان ادامه یابند.
📌 خستگی و ضعف یکی از شایع‌ترین عوارض است که معمولاً یک یا دو هفته پس از اولین جلسه درمان شروع می‌شود.این عارضه می‌تواند چند روز تا چند هفته پس از هر جلسه ادامه یابد.
📌 ریزش مو معمولاً پس از دو تا چهار هفته از شروع شیمی‌درمانی آغاز می‌شود و در برخی بیماران ممکن است پس از جلسات متعدد ادامه پیدا کند.
📌 مشکلات گوارشی معمولاً چند روز پس از هر جلسه درمان شروع می‌شوند و به مدت چند روز ادامه می‌یابند. در برخی بیماران، مشکلات گوارشی می‌توانند در دوره‌های بعدی درمان شدیدتر شوند.
📌 احساس سوزش، بی‌حسی یا گزگز در دست‌ها و پاها معمولاً بعد از چند جلسه درمان شروع می‌شود و ممکن است با ادامه درمان تشدید شود.
📌 مشکلات پوستی مانند خشکی، خارش و شکنندگی ناخن‌ها ممکن است بعد از یک یا دو جلسه درمان شروع شود و ادامه یابد.
بیشتر بخوانید: تغذیه در دوارن شیمی درمانی
آیا عوارض شیمی‌درمانی قابل درمان است؟
بله، بسیاری از عوارض شیمی‌درمانی قابل درمان یا قابل مدیریت هستند. با وجود اینکه شیمی‌درمانی تأثیرات قابل توجهی بر بدن دارد، اغلب این عوارض موقتی هستند و پس از پایان درمان بهبود می‌یابند. علاوه بر این، روش‌های درمانی و مراقبتی مختلفی وجود دارند که می‌توانند به کاهش شدت این عوارض و بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک کنند. در ادامه مهمترین راهکارهای مقابله با این عوارض را بیان خواهیم کرد:
- در برخی موارد، تغییر در رژیم غذایی و استفاده از مواد طبیعی مانند زنجبیل نیز می‌تواند در کاهش حال تهوع مفید باشد.
- پزشکان ممکن است پیشنهاد کنند که بیماران به طور منظم مقدار کمی ورزش (مثل پیاده‌روی) انجام دهند تا انرژی خود را بازیابی کنند و خستگی و کمبود انرژی آنها برطرف شود.
- برای کاهش شدت ریزش مو، استفاده از کلاه‌های سرد (Cold Caps) پیش از درمان می‌تواند مفید باشد.
- اسهال یا یبوست به طور معمول با داروهای خاص گوارشی قابل درمان است.همچنین، رژیم غذایی مناسب و نوشیدن مقدار زیاد مایعات به حفظ عملکرد گوارشی کمک می‌کند.
- استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها و رعایت نکات بهداشتی می‌تواند به جلوگیری از عفونت‌ها کمک کند.
- خشکی پوست و ناخن‌های شکننده معمولاً با استفاده از کرم‌های مرطوب‌کننده و لوسیون‌های آنتی‌باکتریال قابل درمان هستند. همچنین، استفاده از صابون‌های ملایم و پرهیز از قرارگیری در معرض آفتاب می‌تواند به کاهش این عوارض کمک کند.
نتیجه گیری
شیمی‌درمانی یک روش درمانی موثر برای درمان سرطان‌ها است که به رغم کارآیی بالا، ممکن است با عوارض مختلفی همراه باشد. اما بیشتر این عوارض قابل درمان و مدیریت هستند و با مراقبت‌های پزشکی مناسب، داروهای حمایتی و تغییرات در سبک زندگی می‌توان شدت آنها را کاهش داد. آگاهی از عوارض شیمی‌درمانی و روش‌های مقابله با آنها نه تنها به بیماران کمک می‌کند تا دوره درمان را با آمادگی بیشتری سپری کنند، بلکه امکان بهبود و کاهش تاثیرات منفی این عوارض بر زندگی روزمره‌شان را فراهم می‌آورد. در نهایت، مشورت مداوم با پزشکان و تیم درمانی، می‌تواند نقش بسیار مهمی در مدیریت این عوارض و بهبود کیفیت زندگی بیماران ایفا کند.
